Sektor bankowy na Białorusi

Tomasz Kawka

Działalność systemu bankowego na Białorusi jest regulowana przez Konstytucję Republiki Białoruś oraz Bankowy Kodeks Republiki Białoruś. Ustawa zasadnicza stwierdza, że system bankowy jest jednym z elementów białoruskiego systemu finansowo-kredytowego. 

Składa się on z Narodowego Banku Białorusi (NBB) i innych banków.  Funkcjami banku centralnego są[1]:

• regulowanie stosunków kredytowych i obrotu pieniężnego,
• określanie  porządku rozliczeń,
• wyłączna emisja pieniądza.

NBB składa się z aparatu centralnego i oddziałów, znajdujących się zarówno na terytorium Białorusi, jak i poza nim. Organami zarządzającymi bankiem są: Zarząd Banku Narodowego i Rada Dyrektorów. Zarząd jest organem kolegialnym, którego skład ilościowy  i jakościowy określa Prezydent Białorusi za zgodą Rady Republiki[2]. Obecnie jest to 13 członków[3]. Członkowie Zarządu nie mogą zajmować innych stanowisk państwowych. Pełnią oni swoją funkcję przez pięć lat. Decyzje są podejmowane zwykłą większością głosów przy quorum 70 % członków i obecności prezesa Zarządu lub jego zastępcy. Prezes zarządza działalnością NBB, a także reprezentuje go na zewnątrz jako bank centralny i organ państwowy. Rada Dyrektorów jest natomiast kolegialnym organem wykonawczym. Przewodniczącym jest równocześnie Prezes Zarządu NBB. Członkowie Rady są wyznaczani przez Zarząd. Postanowienia przyjmuje się zwykłą większością głosów przy uczestnictwie co najmniej 70 % członków[4].

Kompetencje NBB rozciągają się na kwestie m. in.:

• emisji pieniądza,
• organizowania obrotu banknotów i monet na terytorium Republiki Białoruś,
• obrotu pieniężnego,
• organizacji kredytowych,
• zarządzania systemem płatniczym Białorusi i nadzorem nad nim,
• regulowania walutowego,
• regulowania działalności banków i niebankowych organizacji kredytowo-finansowych oraz nadzoru nad nimi.

NBB wraz z rządem Białorusi zapewnia prowadzenie jednolitej polityki pieniężnej  i kredytowej. Majątek posiadany przez bank centralny służy wypełnianiu przez niego przewidzianych w ustawie funkcji. Zarządza on też państwowymi rezerwami złota. Kapitał zakładowy banku wynosi 250 mld białoruskich rubli. Oprócz tego posiada on fundusz rezerwowy i inne, jak również rezerwy na zabezpieczenie ryzyk bankowych[5].

NBB jest zwolniony ze wszystkich podatków i opłat. Zysk pochodzi z wykonywania przez bank operacji zgodnie z istniejącym ustawodawstwem. 80 % zysku jest przekazywane na rzecz Agencji ds. Gwarantowanej Rekompensaty Depozytów Osób Fizycznych, a pozostała część na zwiększenie kapitału zakładowego, rezerwowego i innych[6]. Pokrycie strat następuje ze środków funduszu rezerwowego.

Rokiem bilansowym dla banku jest rok kalendarzowy. Do 15 kwietnia należy złożyć roczne sprawozdanie finansowe na ręce Prezydenta, który go zatwierdza. Co kwartał informuje go również o rozmiarze emisji pieniądza, stopniu wykonania „Ogólnych kierunków polityki pieniężnej i kredytowej Republiki Białoruś” oraz stanie rezerw złota.

NBB nie odpowiada za zobowiązania państwa i na odwrót, poza wypadkami przewidzianymi w ustawach. Organy państwowe nie mają prawa wpływać na działalność banku. Bank centralny nie może być udziałowcem organizacji gospodarczych i innych osób prawnych ( z wyjątkiem organizacji o charakterze bankowym i podobnym), jeśli nie zezwoli na to Prezydent. Może natomiast być członkiem międzynarodowych organizacji bankowych. NBB reprezentuje Białoruś na forum międzynarodowym w sprawach polityki pieniężnej i kredytowej, regulowania walutowego i pozostałych, znajdujących się w jego kompetencjach. Dla wypełniania swoich funkcji może otwierać swoje przedstawicielstwa w innych krajach[7]. 

NBB posiada wyłączne prawo do emisji środków pieniężnych na terytorium Białorusi (tj. białoruskiego rubla). Wprowadzanie do obiegu innych banknotów i monet jest zabronione[8].

Bank centralny wpływa na banki komercyjne za pomocą następujących instrumentów[9]:

• rozmiaru kredytów udzielanych przez Narodowy Bank,
• stawki refinansowania banków komercyjnych i innych stóp procentowych,
• wysokości rezerw obowiązkowych,
• minimalnej i maksymalnej wysokości stóp procentowych dotyczących operacji banków prowadzonych na rzecz osób fizycznych i prawnych (w wyjątkowych przypadkach).

Nadzór bankowy jest pełniony przez Narodowy Bank Białorusi. Głównym jego celem jest kontrola, czy banki i inne instytucje bankowe stosują się do przepisów prawa. NBB ustala normy bezpiecznego funkcjonowania, przeprowadza kontrole, wydaje decyzje o naprawie wykrytych nieprawidłowości i podejmuje działania wobec naruszających przepisy. Bank centralny dokonuje państwowej rejestracji banków i wydaje licencje na ich działalność. Powodem odmowy rejestracji mogą być np. zaległości wobec budżetu czy pracowników lub niezłożenie w terminie wszystkich dokumentów. Licencja daje prawo wykonywania operacji bankowych, takich jak np. prowadzenie rachunków, przyjmowanie depozytów itp. Licencję można odebrać m. in. za naruszanie normatywów określonych przez NBB, niewypełnienie jego zaleceń lub nierzetelne prowadzenie sprawozdawczości finansowej.  NBB ma prawo reorganizować banki stwarzające zagrożenie dla całego systemu bankowego. Reorganizacja jest możliwa dla banków, w których poziom kapitału zakładowego nie spadł poniżej minimalnego poziomu określanego przez bank centralny. Odbywa się to wyłącznie drogą przyłączenia jednego banku do drugiego[10]. Bank centralny nadzoruje też transakcje na rynku bankowym - dla uzyskania zgody na nabycie powyżej 5 % udziałów w instytucji kredytowej przez podmioty powiązane lub powyżej 10 % udziałów konieczne jest przedłożenie  NBB odpowiednich dokumentów[11].

Białoruś nie posiada stricte systemu gwarantowania depozytów. Jedynym aktem normatywnym o tym charakterze jest Dekret Prezydenta z listopada 2008 r., stanowiący, że państwo gwarantuje nienaruszalność wkładów w walutach białoruskiej i obcych[12].

Banki komercyjne na Białorusi

Banki komercyjne są instytucjami niezależnymi – banki nie odpowiadają za zobowiązania państwa i vice versa[13]. Banki mogą być zakładane przez osoby fizyczne i prawne. Warunkiem otrzymania licencji jest przedłożenie[14]:

• podania,
• statutu banku,
• wyciągu z protokołu zebrania założycielskiego,
• dokumentów potwierdzających utworzenie kapitału zakładowego,
• kopii dokumentów o państwowej rejestracji założycieli,
• świadectwa o założycielach,
• dokumentu potwierdzającego prawo do umieszczenia banku w miejscu jego zakładanej lokalizacji,
• ankiety kandydatów na kierownicze stanowiska,
• dokumentu potwierdzającego wniesienie wpłat na kapitał zakładowy,
• biznesplanu,
• dokumentów potwierdzających możliwości techniczne wypełniania operacji bankowych,
• dokumentu potwierdzającego wniesienie opłaty za rejestrację,
• wzorów pieczątek w dwóch egzemplarzach.

Banki komercyjne muszą zgromadzić kapitał w wysokości 25 mln €. Kapitał zakładowy powinien być wniesiony w postaci środków pieniężnych i składać się ze środków własnych założycieli. Aport rzeczowy nie może przekraczać 20 %[15]. Możliwe jest tworzenie banków z udziałem nierezydentów i otwieranie przedstawicielstw na okres do trzech lat[16]. 

Bank może zakończyć działalność z inicjatywy swoich założycieli lub uprawnionego organu banku. Należy o tym poinformować w prasie.  Roszczenia zaspokaja się ze środków pieniężnych i majątku banku. W pierwszym rzędzie zaspokaja się posiadaczy depozytów, potem wypłaca się alimenty, rozlicza się z budżetem, spłaca się zadłużenie wobec kredytodawców, indywidualnych przedsiębiorców i osób prawnych, Narodowego Banku Białorusi z tytułu udzielonych kredytów i pozostałych wierzycieli[17]. Bankom nie wolno[18]:

• finansować deficytu budżetowego
• prowadzić transakcji umożliwiających powstawanie dochodów niezgodnych  z prawem
• zmniejszać wysokości swojego kapitału zakładowego poprzez wykup akcji lub udział w działalności innych osób prawnych bez zezwolenia NBB
• prowadzić na preferencyjnych warunkach kredytowania udziałowców, akcjonariuszy  lub innych właścicieli banku.

Deponenci mogą zakładać lokaty w  bankach komercyjnych, mogą rozporządzać wkładami i otrzymują dochody w postaci odsetek lub w innych formach. Wkłady są ubezpieczone. Likwidacja rachunku następuje w przeciągu 30 dni, bank nie ma prawa odmówić obsługi rozliczeniowo-kasowej. Pracownicy banku są zobowiązani do zachowania tajemnicy operacji. Istnieje również możliwość prowadzenia rozliczeń bezgotówkowych i korzystania z innych usług bankowych.

Według stanu na marzec 2011 r. na Białorusi działa 31 banków komercyjnych[19]. Banków znajdujących się w stadium likwidacji jest 24[20] i tyle samo reorganizowanych[21]. Kapitał zakładowy całego systemu bankowego wyniósł na dzień 1 stycznia 2010 r. 9555,8 mld rubli[22]. Charakterystyczna dla białoruskiego sektora bankowego jest największa              w krajach WNP koncentracja - 82 % kapitału znajduje się w pięciu największych bankach. Spory udział mają banki państwowe - 77 % kapitału i 85 % środków osób fizycznych zgromadzonych na rachunkach należy właśnie do nich. Białoruś legitymuje się najlepszymi wskaźnikami rentowności - rentowność kapitału wyniosła w 2010 r. 13,1 %, a rentowność aktywów 1,9 %. Co zaskakujące, stwierdzono w początkach 2009 r. tylko 0,3 % przeterminowanych zobowiązań i 0,6 % problematycznych. W 2009 r. kredyty udzielone osobom fizycznym stanowiły 28 % ogółu, w walutach obcych 31 %. Kredytów długoterminowych było 73 %[23]. W ujęciu absolutnym udzielono 44,8 tryliona rubli kredytów długoterminowych, 17,8 tryliona krótkoterminowych i 10,5 tryliona inwestycyjnych. Sytuacja ekonomiczna białoruskich banków zaczyna się stopniowo polepszać - środki podmiotów gospodarczych na rachunkach wzrosły o 19,4 %, kapitał bankowy o 17, 7 %, a środki nierezydentów o 50,1 %. Zysk całkowity wyniósł 1084,2 mld rubli.  W dalszym ciągu na wysokim poziomie utrzymuje się oprocentowanie kredytów i depozytów - w grudniu 2009 r. roczna stopa procentowa dla nowych depozytów wyniosła 17,4 %, dla przedłużanych 20,9 %, a dla kredytów 18,4 %. Na Białorusi działają systemy kart płatniczych - własny BielKart  i międzynarodowe EUROPAY/MASTERCARD oraz VISA[24].

Białoruś dąży do integracji własnego systemu płatniczego z innymi krajami WNP, ale współpracuje też z innymi państwami. Owocem tego było m. in. otwarcie dla Białorusi przez Chiny linii kredytowej o wartości 5,7 mld USD rocznie. 

Reformy białoruskiego systemu bankowego

Podobnie jak w przypadku Federacji Rosyjskiej, również na Białorusi podejmuje się próby reform systemu bankowego. Według ekspertów, konieczna jest m. in. optymalizacja stawki refinansowania NBB poprzez ustanowienie jej na poziomie nie mniejszym niż 1,3 rocznej realnej inflacji i w ten sposób możliwe byłoby podniesienie płynności banków komercyjnych. W zwiększonym stopniu należy także kontrolować popyt na pieniądz. Powinno się też podjąć energiczne działania nakierowane na to, by państwowe papiery wartościowe miały 100 % płynność i dochodowość bliską lombardowej stopie procentowej[25].

Białoruski sektor bankowy ma dużą szansę odegrania pozytywnej roli w procesie pozyskiwania inwestycji zagranicznych. Ze względu na uwarunkowania polityczne niemożliwe jest subsydiowanie z zewnątrz przez organizacje międzynarodowe itp., inwestycje muszą się ograniczyć do dokonywanych przez zagraniczne firmy[26]. Pierwsze plany wsparcia przedsiębiorstw powstały w 1992 r., natomiast od 1997 r. tworzono podstawy prawne oraz system kontroli państwowej i regulowania działalności inwestycyjnej. Efektem przyjęcia na Białorusi Kodeksu Inwestycyjnego w 2001 r. było zwiększenie liczby i rozmiarów inwestycji do 3,6 mld USD do połowy 2004 r. 36 % zrealizowano ze środków zagranicznych, a 64 %      z krajowych[27]. W dalszym ciągu koncentrowały się one niestety w stolicy i w miastach obwodowych[28]. Otwiera to pole dla działalności bankowej, która może polegać np. na dokapitalizowaniu przedsiębiorstw, czy to krajowych, czy zagranicznych. Współcześnie dostępność kredytowania jest jednym z kluczowych kryteriów wyboru miejsca inwestowania i mogłoby się to przyczynić do polepszenia pozycji Białorusi w tym zakresie. 

Aktualna ocena artykułu: 5

Oceń artykuł: