Sektor bankowy w Rosji

Tomasz Kawka

System bankowy w Rosji, podobnie jak w większości państw, ma charakter dwustopniowy - na czele systemu stoi Centralny Bank Rosji, drugi stopień tworzą banki komercyjne. Centralny Bank Rosji (CBR) powstał po rozwiązaniu Państwowego Banku ZSRR  dnia 20 grudnia 1991r. Bank stawia sobie za cel zabezpieczenie stabilności rubla rosyjskiego, umacnianie systemu bankowego w państwie i zabezpieczenie sprawnego funkcjonowania rozliczeń, a nie osiąganie zysku[1]. Na lata 2011-2013 wyznaczono cel utrzymania inflacji na poziomie 5-7 % rocznie[2].

Centralny Bank Rosji podlega Dumie Państwowej, ale jest niezależny od władz, organów władzy i jednostek samorządu terytorialnego Federacji Rosyjskiej. Bank nie może tworzyć kapitałów statutowych krajowych instytucji kredytowych, może to czynić natomiast w przypadku instytucji zagranicznych.

Bank centralny realizuje politykę pieniężną państwa za pomocą następujących instrumentów: stóp procentowych, stopy rezerw obowiązkowych, operacji otwartego rynku, refinansowania organizacji kredytowych, interwencji walutowych, ustalania wskaźników przyrostu masy pieniężnej, bezpośrednich ograniczeń ilościowych i emisji obligacji własnych[3]. CBR może udzielać kredytów organizacjom kredytowym pod zabezpieczenie złota i innych metali szlachetnych, walut obcych, weksli z terminem wykupu do 6 miesięcy lub państwowych papierów wartościowych. Najczęściej odbywa się to w formie kredytów: redyskontowego  i lombardowego, w ciągu dnia roboczego i overnight.

Do funkcji banku centralnego należy również emisja gotówki i wycofywanie jej z obiegu. CBR nie pełni natomiast funkcji banku państwa - zastępują go w tym tzw. agenci rządu federalnego, którzy prowadzą operacje i rachunki organów rządu ( dzieli się ich na 3 kategorie: powyżej 100 mld rubli, powyżej 500 mld rubli i powyżej 1 bln rubli). Bank zarządza też rosyjskimi rezerwami walutowymi; największą ich część stanowią dolary amerykańskie (ok. 90 % ), resztę zaś euro i zapasy złota ( 386 t)[4].

W skład systemu Centralnego Banku Rosji wchodzą: bank centralny, ośrodki kasowo-rozliczeniowe, ośrodki obliczeniowe, placówki naukowe i inne. Interesy banku centralnego   w terenie reprezentują Narodowe Banki Republik.

Jednym z głównych organów CBR jest Rada Dyrektorów, składająca się z Prezesa CBR i 12 członków. Kandydata na Prezesa proponuje Prezydent Federacji Rosyjskiej nie później niż 3 miesiące przed upłynięciem kadencji poprzednika. Kadencja trwa 4 lata, wyboru dokonuje się kwalifikowaną większością głosów. Decyzje podejmuje się bezwzględną większością głosów przy quorum w liczbie 7 osób i obecności Prezesa lub jego pełnomocnika[5].

W ramach CBR działa również Narodowa Rada Bankowa, składająca się z przedstawicieli parlamentu, prezydenta, rządu, CBR, instytucji państwowych i ekspertów. Liczba członków Narodowej Rady Bankowej nie powinna przekraczać 15 osób[6].

Bilans CBR sporządzany z działalności banku jest publikowany co miesiąc, podobnie jak dane o obrocie pieniężnym i o dokonywanych operacjach. Uzyskany zysk jest kierowany na zwiększenie funduszu rezerwowego i do budżetu Federacji Rosyjskiej.

Według obowiązujących przepisów prawa   bankowi centralnemu nie wolno:

• prowadzić operacji bankowych z osobami prawnymi nieposiadającymi licencji i osobami fizycznymi,
• nabywać udziałów w instytucjach finansowych i innych o podobnym charakterze,
• prowadzić obrotu nieruchomościami,
• zajmować się handlem i produkcją,
• przedłużać okresu spłaty udzielonych kredytów[7],
• nabywać papierów wartościowych na rynku pierwotnym,
• finansować deficytu budżetowego państwa.

Nadzór nad całością sektora bankowego sprawuje Centralny Bank Rosji. Zadanie to wypełnia Komitet Nadzoru Bankowego, będący wydzieloną organizacyjnie komórką banku centralnego. Wydaje on licencje na prowadzenie działalności bankowej, świadczenie operacji zastrzeżonych dla banków oraz na świadczenie usług dla osób fizycznych. Kontroluje też rynek udziałów organizacji kredytowych. Każda transakcja nabycia w instytucji kredytowej powyżej 5 % udziałów wymaga powiadomienia banku centralnego. Jeżeli inwestor nabywa ponad 20% udziałów, to CBR żąda od niego informacji o jego sytuacji finansowej. Bank centralny ma prawo odmówić zgody na zakup w przypadku niezadowalającej sytuacji finansowej kupujących lub innych okolicznościach określonych w ustawie, np. niewywiązywaniu się z zobowiązań do budżetu[8]. Licencję można odebrać  przy naruszeniu prawa, niestosowaniu sie do zaleceń CBR, a konieczne jest jej odebranie w przypadkach obniżenia się współczynnika wypłacalności poniżej 2 % lub nieregulowania zobowiązań[9]. 

W Rosji działa również system gwarantowania depozytów. Odpowiedzialna za to instytucja nosi nazwę Agencji Ubezpieczania Depozytów. Uczestnictwo w systemie jest obowiązkowe dla wszystkich banków[10], które są zobowiązane do odprowadzania składek na fundusz obowiązkowego ubezpieczenia wkładów. Gwarantowane są depozyty o wartości do 700 tys. rubli[11].

Rosyjskie banki komercyjne

W Rosji istnieją zarówno banki, jak i instytucje kredytowe – mogą one przyjmować depozyty, udzielać kredytów, dokonywać wzajemnych rozliczeń, prowadzić rachunki korespondenckie, mogą również zaciągnąć kredyt w banku centralnym, zabezpieczony papierami wartościowymi. W marcu 2011r. działało 1010[12] banków komercyjnych,                a zarejestrowanych było 1145, z czego 58 niebankowych organizacji kredytowych[13].

Aby założyć bank na terytorium Federacji Rosyjskiej należy złożyć[14]:

• podanie o państwową rejestrację organizacji kredytowej,
• statut,
• biznesplan,
• protokół walnego zgromadzenia akcjonariuszy,
• dokumenty potwierdzające dokonanie opłaty za rejestrację i wydanie licencji,
• kopie dokumentów potwierdzających rejestrację udziałowców,
• ankiety kandydatów na kierownicze stanowiska,
• kopie dokumentów potwierdzających prawo własności do nieruchomości, która będzie siedzibą organizacji kredytowej,
• dokumenty konieczne do przygotowania postanowienia o utworzeniu organizacji kredytowej,
• kopię dokumentu wydanego przez organ antymonopolowy zawierającego zgodę na utworzenie organizacji kredytowej,
• dokumenty konieczne do rejestracji pierwszej emisji akcji,
• pełny spis udziałowców.

Kapitał banku tworzy się ze zgromadzonych wkładów założycieli. Nie mogą one być mniejsze niż 5 mln € i nie mogą być objęte żadnymi zobowiązaniami. Ustala się maksymalną wysokość aportu rzeczowego, wynoszącą przez pierwsze dwa lata 10 %, a w późniejszym okresie 20 %.

Banki podlegają opodatkowaniu na podstawie „Ustawy o opodatkowaniu banków”. Zwolniony z tego jest Centralny Bank Rosji wraz z filiami. Opodatkowanymi kategoriami dochodów są m. in.: odsetki od kredytów; prowizje od usług, prowizje bankowe i inne z tytułu akredytyw, inkasa i innych operacji; przychody z transakcji walutowych oraz operacji leasingowych i faktoringowych (łącznie 16 pozycji). Można odliczyć 13 pozycji, w tym podatek majątkowy, transportowy, naliczone i zapłacone odsetki od kont banków i klientów, depozytów oraz wkładów przedsiębiorstw i obywateli. Podstawowa stawka podatkowa wynosi 30 % ; jeśli kredytuje się przedsiębiorstwa branży rolniczej stawka jest obniżana do 20 %. Udziały w innych bankach, dywidendy jak również akcje są opodatkowane 18 %, według tej stawki wyznacza się też wymiar podatku dla banków zagranicznych. Z podatku zwolnione są przychody odsetkowe z kredytów zapewnianych lub gwarantowanych przez rząd Federacji Rosyjskiej, bank centralny i Wniesztorgbank oraz przychody z tytułu obligacji państwowych i innych państwowych papierów wartościowych. Podatek jest naliczany co kwartał, każdego 10. i 25. dnia miesiąca odprowadza się 1/6 . Banki z udziałem zagranicznym i ich filie płacą co kwartał ¼  rocznego podatku[15].    

Największą instytucją kredytową na terytorium Rosji jest Sbierbank Federacji Rosyjskiej, który posiada 539 oddziałów[16]. Szczególna rola tego banku w rosyjskim sektorze bankowym polega na tym, że[17]:

• posiada on istotny kapitał zaufania społecznego, wzmocnioną przez fakt, że depozyty złożone w nim są gwarantowane przez państwo,
• reguluje rozliczenia pieniężne, które prowadzi społeczeństwo,
• posiada najbardziej rozbudowaną strukturę i zapewnia usługi poprzez sieć oddziałów położonych nawet w najodleglejszych rejonach kraju.

Pozycja Sbierbanku zaczęła słabnąć po kryzysie 1998 r. Głównym klientem banku pozostają osoby prawne, które są odbiorcą ponad połowy kredytów i pożyczek. Oprócz tego zarządza on jedną czwartą aktywów rosyjskiego sektora bankowego[18].  Jakkolwiek świadczy usługi dużym i średnim klientom, to utrzymuje również depozyty emerytów i obywateli          o niskich dochodach[19]. Zagrożenie dla dalszej działalności Sbierbanku stanowi fakt, że zaniedbuje on sektor usług przeznaczonych dla osób fizycznych, który to segment rynku coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Tę lukę zaczynają zapełniać inne banki komercyjne,       a w szczególności z kapitałem zagranicznym. W kontekście możliwego przystąpienia Rosji do WTO może się okazać, iż nie będzie on w stanie sprostać międzynarodowej zaostrzonej konkurencji. Sbierbank od czasów rozpadu ZSRR cieszył się rozlicznymi przywilejami, które w nowych warunkach nie będą mogły być dłużej utrzymane. Spośród banków państwowych dużą rolę odgrywa obok Sbierbanku Wniesztorgbank, poza nimi pozostałe banki państwowe mają charakter marginalny.

W Rosji liczba banków zmieniła się w następstwie kryzysu 1998 r. - w 1999 r., kiedy upadło 113 banków,  a w 2000 r. 38. Były to najbardziej nieefektywne banki w sektorze, jednak wielu udało się uniknąć katastrofy[20]. W rezultacie występuje duża koncentracja systemu, pięć  największych banków koncentruje 47,7 % aktywów[21]. W ostatnim okresie daje się zauważyć zwiększanie  roli mniejszych banków.

Gospodarka rosyjska jest gospodarką silnie zregionalizowaną i prawidłowość ta nie ominęła sektora bankowego. Największe nasycenie instytucjami bankowymi występuje         w Moskwie i obwodzie Moskiewskim, regionach Środkowo-Zachodnim, Nadwołżańskim        i Kaliningradzkim, co wynika z największego popytu na usługi właśnie w tych regionach. Istnieją też jednak terytoria, na których banki są reprezentowane w sposób symboliczny, nie przekraczający 2 jednostek (np. obwody kurski, tambowski), bądź też nie ma ich w ogóle, (Jewrejska, Czukocka i Czeczeńska Republika Autonomiczna)[22].

Liczba działających w Rosji organizacji kredytowych w podziale terytorialnym. Stan na marzec 2011 r.

Źródło:http://www.cbr.ru/statistics/print.aspx?file=bank_system/cr_inst_branch_010311.htm&pid=pdko&sid=sprav_cdko [dostęp 17-03-2011]

Coraz większe znaczenie zaczynają uzyskiwać w Rosji banki zagraniczne, co jest związane ze stopniową liberalizacją polityki banku centralnego, który ustanawiał bariery wejścia dla inwestorów z zagranicy. Na początku lat 90. skupiały się one na działalności inwestycyjnej, obsługiwały korporacje lub prowadziły rozliczenia firm zagranicznych działających w Rosji[23], obecnie pełnią one funkcje banków uniwersalnych.

Najważniejszymi bankami zagranicznymi działającymi na terytorium kraju są: Citibank, JP Morgan Bank International oraz Raiffeisen Zentralbank Österreich. W marcu 2011 r. na terenie Rosji działały 224 banki z zagranicznym kapitałem, w tym 78 ze stuprocentowym udziałem[24].

Kryzys 1998 r. i jego wpływ na rosyjski system bankowy

Sytuacja ekonomiczna banków rosyjskich znacznie różni się od standardów zachodnioeuropejskich. W 2010 r. ich rentowność aktywów wyniosła  1,8 %, natomiast rentowność kapitału 13,3 %[25].

Sprawdzianem  efektywności i skuteczności rosyjskiego sektora bankowego były liczne kryzysy bankowe, z których najważniejsze miały miejsce w październiku 1994 r., sierpniu 1995 r., październiku 1997 r. i sierpniu 1998 r. Szczególnie ten ostatni miał charakter kryzysu systemowego i międzynarodowego. Rozpoczął się on w zasadzie już w 1997 r. i był związany z trudnościami na rynkach azjatyckich. W ich następstwie do Rosji napłynęło 8-15 mld USD pasywów z zagranicy[26].

Wśród najczęstszych przyczyn kryzysu  wymienia się przede wszystkim niedokapitalizowanie banków – luka pomiędzy stanem pożądanym a faktycznym wyniosła 1.VIII.1998 r. 119,2 mld rubli. Ponadto banki rosyjskie charakteryzowały się  stosunkowo niewielką ofertą produktową i słabo rozwiniętymi kredytami zwłaszcza konsumpcyjnym oraz hipotecznym. W  niedostatecznym  stopniu  angażowały się  one w finansowanie realnego sektora gospodarki. Jedną z przyczyn kryzysu niewątpliwie była też niska jakość aktywów, ocenia się, że kredyty subprime sięgały nawet 25% ogólnej sumy aktywów. Niekompletne ustawodawstwo i nieefektywny nadzór również przyczyniły się do  kryzysu. Symptomy pojawiły się znacznie wcześniej, ale zostały zlekceważone przez władze. W pierwszej połowie 1998 r. rosyjski rząd prowadził negocjacje z Międzynarodowym Funduszem Walutowym o udzielenie pożyczki. Otrzymano ją 24 czerwca 1998 r. w wysokości 670 mln USD, ale było już za późno i skutki kryzysu zaczęły się rozchodzić po całym sektorze bankowym. Wkrótce potem zaczęły upadać banki i pojawiły się kłopoty z uplasowaniem na rynku rządowych papierów wartościowych. Zdecydowano też o dewaluacji rubla względem dolara - od tego czasu płacono za niego 9,5 rubla[27].  Prawdziwej destrukcji w sierpniu 1998 r. dokonała stosowana przez bank centralny polityka pełzającego kursu walutowego, która w bardzo krótkim czasie doprowadziła do załamania kursu rubla, przede wszystkim wobec dolara, w szczytowym momencie kryzysu cena 1 USD wyniosła 25 rubli. Federacja Rosyjska ogłosiła moratorium na spłatę zadłużenia zagranicznego.  Podobna sytuacja miała miejsce na rynkach finansowych i walutowych, doszło do ucieczki kapitału. Znamionowało to silnie rozwiniętą tzw. chorobę holenderską, tj. regres gospodarczy spowodowany zbyt dużym uzależnieniem gospodarki od złóż surowców naturalnych. Wiele banków wykazało straty sięgające nawet 50-60 % kapitałów własnych. Najważniejszym następstwem kryzysu była utrata zaufania do sektora bankowego i spadek liczby depozytów.

Kryzys udało się zażegnać wielkim nakładem sił i środków finansowych dopiero pod koniec 1999 r. Ujawnił on silną ekspozycję rosyjskich banków na przypływ środków nierezydentów. Źródłem kredytów były dotychczas oszczędności ludności, a nie środki inwestorów. Uformował się także system wielostopniowego drenażu pieniędzy z małych do dużych banków. Poprawa sytuacji nastąpiła już w 1999 r. Przede wszystkim  banki zamiast dążyć maksymalizacji zysku przestawiły się na  zapewnienie płynności. Niestety, zwiększył się dystans kapitałowy między małymi i dużymi bankami, ale na korzyść można poczytać fakt, że zmniejszyła się koncentracja systemu  banków komercyjnych[28].

Sytuacja systemu bankowego w Rosji

Obecnie sytuacja rosyjskiego sektora bankowego nosi symptomy pewnej stabilizacji, chociaż niewątpliwie wiele można byłoby zmienić na lepsze. Przede wszystkim odnosi się to do nagminnego naruszania przez banki dyscypliny podatkowej w zakresie podatków od zysku i VAT oraz tworzenia obowiązkowych rezerw i odpisów normatywnych. Najbardziej jaskrawym tego przykładem jest działalność firmy Łukoil, która do budżetu państwa powinna odprowadzić z tytułu podatku 685 mln $, a odprowadziła ok. 500 tys. $. Dość powszechna jest też kryminalizacja struktur bankowych. Ocenia się, że co dziesiąte przestępstwo w kraju to przestępstwo gospodarcze, a w dziedzinie ubezpieczeń, kredytów i finansów popełniono ich w 1995 r. 13,9 tys., co spowodowało straty w wysokości 139 mld rubli[29]. Przypadki przestępczości gospodarczej wzrosły w 1996 r. o 11,3 % w porównaniu z rokiem poprzednim. Często wykorzystywano powiązania polityczne, rosła korupcja i łapówki, które przyczyniały się do pozyskiwania nowych źródeł finansowania i uprzywilejowanego statusu banku pełnomocnego. Na szeroką skalę jest zakrojone pranie brudnych pieniędzy. Szacuje się, że 10% zysku  przedsiębiorstw jest przeznaczanych na łapówki, natomiast 70-80 % banków i przedsiębiorstw płaci mafii haracz w wysokości 10-20 % zysku.

Od upadku ZSRR z Rosji wywieziono 350 mld USD[30]. Banki rosyjskie odegrały też pewną, nie do końca jasną rolę w prywatyzacji państwowego majątku. Była ona nakierowana na cele polityczne, a zmiana formy własności stała się celem samym w sobie. System bankowy pomógł w zawłaszczeniu dużej części majątku przez elitę poprzedniej władzy[31].

Brak monitorowania historii  kredytowej klientów przekłada się na znaczącą liczbę udzielonych ryzykownych kredytów. Wartość przeterminowanych należności wzrosła w okresie od stycznia do listopada 2010 r. od niefinansowych organizacji o 7,3 %, natomiast od osób fizycznych o 18,8 %. Nastąpił wzrost zadłużenia z tytułu kredytów w rublach              i walutach obcych - dla osób fizycznych ten wskaźnik wyniósł 8,3%. W ujęciu wartościowym rozmiar depozytów w dolarach amerykańskich zmalał o 6,1 %[32], a w rublach o 0,5 %. Liczba samych depozytów rublowych w 2010 r. wzrosła o 19,1 %, z czego depozyty ludności o 34,4%[33]. Zarówno wśród depozytów rublowych, jak i denominowanych dominowały te złożone na okres od roku do trzech lat, które stanowiły odpowiednio 55,3 i 60,2 %[34]. Jeśli chodzi o kredyty, największą popularnością cieszyły się zaciągane na okres powyżej 3 lat[35]. 

Banki w Rosji zmierzają ku unowocześnieniu świadczonych usług, w samym 2005 r. wydano 8 mln kart płatniczych, co miesiąc wydaje się ich 80 tys. kart.[36].

Reforma rosyjskiego sektora bankowego

Od dłuższego już czasu ekonomiści wskazują na potrzebę dokonania gruntownych reform w rosyjskim systemie bankowym. Eksperci twierdzą, że jedna z podstawowych zmian powinna dotyczyć mentalności – pierwotnie bowiem banki powstawały po to, aby finansować swoich właścicieli i udziałowców. Wielu dyrektorów i właścicieli banków pochodziło z poprzedniego systemu nakazowo - rozdzielczego i nie potrafiło bądź nie chciało odnaleźć się w nowych warunkach. Daleko idące przekształcenia niezbędne są również w Centralnym Banku Rosji. Często mówi się o braku samodzielnej polityki pieniężnej i kredytowej CBR oraz  o utrudnieniach prowadzenia operacji otwartego rynku, jak również trudnościach z refinansowaniem banków komercyjnych. Kierunki polityki pieniężnej i  kursu walutowego powinny sobie odpowiadać. Rozwiązaniem byłaby stałość kursu wobec wybranej waluty, np. euro, by uniezależnić się od dolara. Należałoby również zagwarantować pełną wymienialność rubla dla rezydentów i nierezydentów, przy pełnym zabezpieczeniu rezerwami walutowymi. Można wprowadzić tzw. currency board policy i 100 % zabezpieczenie bazy monetarnej i szerszych agregatów pieniężnych rezerwami pieniężnymi państwa[37].  Konieczna jest również lepsza kontrola podaży pieniądza - w okresie od stycznia do listopada 2010 r. podaż pieniądza wzrosła o 17,9 %, podczas gdy w analogicznym okresie 2009 r. tylko o 5,4 %. Sama M0 wzrosła o 14,5 %[38]. Powinno się również podjąć działania na rzecz obniżenia kosztów operacji walutami zagranicznymi i kosztów administracyjnych związanych ze świadczeniem usług bankowych. Słaba kapitalizacja banków ( tylko 75 % PKB) wymaga natychmiastowego rozwiązania.

Kolejnym problemem są trudności z transformacją terminów lokat, z których większość jest krótszych niż 3 lata– należy zwiększyć atrakcyjność lokat długoterminowych, a z krótkoterminowych środków banków należy uczynić źródła długoterminowego kredytowania. Powinno się ograniczyć rolę państwa w sektorze bankowym i  w większym stopniu kapitał państwowy zastąpić kapitałem prywatnym[39]. Trzeba też przeorientować sektor bankowy na finansowanie przede wszystkim rozwoju gospodarki i konsumpcji ( kredyty konsumpcyjne stanowią tylko 2,4 % sumy wszystkich kredytów).

Istotną przeszkodą na drodze do uzdrowienia banków w Rosji jest funkcjonowanie z jednej strony banków - monopolistów, takich jak Sbierbank i tzw. banków kieszonkowych, niejednokrotnie mających swe siedziby w prywatnych mieszkaniach. Należy także skutecznie przeciwstawić się ucieczce kapitału za granicę, szacuje się, że co roku wywozowi podlega nawet kilkadziesiąt miliardów rubli.

Warto podkreślić, że do Rosji może napływać nie tylko kapitał zagraniczny, ale też rosyjskie banki mogą zacząć prowadzić działalność za granicą - powstaje pytanie, czy powinny się one ograniczyć do krajów WNP, czy też dokonać ekspansji na rynki europejskie. Aby stało się to możliwe, należy skończyć z polityką „drogich pieniędzy”, wyrażającą się 2-3 krotnie wyższym kosztem kapitału niż w krajach wysoko rozwiniętych[40].  Jednym z kilku proponowanych rozwiązań jest przeprowadzenie całkowitej prywatyzacji banków z udziałem kapitału zagranicznego, tym bardziej, że klimat inwestycyjny staje się w Rosji coraz korzystniejszy. Innym proponowanym rozwiązaniem jest wdrożenie  zasad Nowej Umowy Kapitałowej, to ostatnie wydaje się jednak być przedwczesne ze względu na nieprzygotowanie kapitałowe rosyjskiego sektora bankowego. Powszechnie uważa się, że w normalnej  gospodarce rynkowej system kredytowy o funkcjonujący w rosyjskiej gospodarce dawno by się załamał.

Aktualna ocena artykułu: 5

Oceń artykuł: